YAPI

Yapı üç şekilde incelenmektedir;

1- Nazım Birimleri:Bir şiirde anlam bütünlüğünü sağlayan en küçük birime nazım birimi denir.Nazım birimleri 4'e ayrılır;

        

Dize: Şiirde yapıyı meydana getiren her bir satıra mısra ya da dize denir.

        

           Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi 

Beyit:İki mısradan meydana gelen nâzım parçasına beyit denir. 

         

         Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlara su 

         Kim bu denlü dutuşan odlara kılmaz çâre su

Dörtlük:Dört dizeden oluşan nazım birimine kıta denir.

        

          Ne doğan güne hükmüm geçer, 

          Ne halden anlayan bulunur;
          Ah aklımdan ölümüm geçer;
          Sonra bu kuş, bu bahçe, bu nur. 

Bent:Bir şiiri meydana getiren bölümlerden her birine bent denir.Üç dizeden oluşan veya dört dizeden daha fazla dize sayısı olan nazım şeklidir. 

        

          İlk sevgilinin gülüşüne benzer 

          Bir Nisan havası değil mi esen?
          Zincirlere, kelepçelere inat,
          Kanatlarımı açmak zamanıdır;
          Allah'a ısmarladık kaldırımlar.

2- Nazım Biçimleri:Bir şiirin belli bir kafiye şeması, ölçü ve dize sayısına sahip olması “nazım biçimi” olarak adlandırılır.Türk edebiyatının dönemlerinde kullanılan nazım şekilleri şöyledir;

a)İslamiyet Öncesi Nazım Biçimleri

    

Koşuk:“Sığır” denilen sürek avları sırasında söylenen şiirlerdir. Konusu daha çok doğa, aşk, savaş ve yiğitliktir.

Sagu:“Yuğ” adı verilen ölüm törenlerinde, ölen kişilerin erdemlerini ve duyulan acıları dile getiren şiirlerdir.

Destan:Toplumu derinden etkileyen olaylar sonunda halk arasında kendiliğinden oluşan uzun nazım türüdür.

b)Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri

Mani: Başta aşk olmak üzere hemen her konuda, 7’li hece ölçüsüyle söylenir.Tek dörtlükten oluşur. Kafiye örgüsü aaxa biçimindedir. Asıl anlatılmak istenen son iki dizede verilir. Düz, kesik, cinaslı, yedekli, artık mani gibi çeşitleri vardır.

Ninni: Annenin çocuğunu uyutmak için kendine özgü bir ezgiyle söylediği şiirlerdir. Belli bir kafiye ölçüsü olmadığı gibi, çoğu zaman dizeler arasında tam bir ölçü birliği de görülmez.

Türkü: Ezgi eşliğinde söylenir.Genellikle hece vezninin 7, 8 ve 11’li kalıplarıyla söylenir.Her kıta türkünün asıl sözlerinin bulunduğu bent ile nakarattan meydana gelir.Nakarat her bendin sonunda tekrarlanır.Bu kısma bağlama veya kavuştak adı verilir.Ezgilerine göre,kırık havalar (usullü ezgiler),uzun havalar (usulsüz ezgiler) olmak üzere;konularına göre çocuk türküleri,tabiat türküleri, aşk türküleri,kahramanlık türküleri,askerlik türküleri;yapılarına göre mani kıtalarından kurulu türküler,dörtlüklerle kurulu türküler olmak üzere çeşitleri vardır.

Ağıt: Ölen kişinin ardından duyulan acıları dile getiren şiirlerdir.

c)Aşık Edebiyatı Nazım Biçimleri

Koşma: 11’li hece ölçüsüyle aşk, ayrılık, gurbet, sevgi, doğa, yiğitlik gibi geniş çerçeveli konular işlenir. Genellikle 3-5 dörtlükten oluşur.Ancak daha fazla dörtlükten oluşanları da vardır.Kafiye düzeni “abab, cccb, dddb…” şeklindedir.Son dörtlükte şairin mahlası bulunur.Konularına göre “güzelleme, koçaklama, ağıt, taşlama” adlı türleri vardır.

Semai: Koşma ile aynı konular işlenir.Kafiye düzeni koşma ile aynıdır.8'li ölçüyle söylenir.3-5 dörtlükten oluşur. Koşmadan ezgisi, dörtlük sayısı ve ölçüsü bakımından ayrılır.

Varsağı:Toros Dağları ve Adana civarında yaşayan “Varsak” boylarının söyledikleri şiirlere denir. Kafiye düzeni koşmadaki gibidir. 8’li ölçüyle söylenir.“Bre, be hey, hey”sözleri sıklıkla kullanılmıştır.En az 3, en fazla 5 dörtlükten oluşur.Hayattan ve talihten şikâyet gibi konular işlenir.

Destan:11’li hece ölçüsüyle söylenir.Kafiye düzeni koşma ile aynıdır Ayaklanma,kıtlık,savaş, hastalık gibi toplumsal konular işlendiği gibi bireysel konuların işlendiği destanlar da vardır. Dörtlük sayısında sınırlama yoktur.

d)Divan Edebiyatı Nazım Biçimleri

-Beyitle kurulan nazım biçimleri

Gazel:Güzellik, aşk, kadın, şarap gibi konuları işler. Araplardan Farslara,onlardan da Türklere geçmiştir. İlk beytine “matla” son beytine “makta”denir. Makta beytinde şairin mahlası kullanılır.En güzel beytine “beytü’l-gazel” ya da “şah beyit” denir. Gazelin bütün beyitlerinde aynı konu işleniyorsa buna “yek-ahenk gazel” denir. Bütün beyitler aynı söyleyiş güzelliğine sahip ise buna “yek-âvâz” gazel denir. “aa, ba, ca da…” şeklinde örgülenir. En az 5 en fazla 15 beyitten oluşur.

Kaside:Din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla yazılan şiirlere denir. En az 33 en fazla 99 beyitten oluşur. Kafiye düzeni gazelle aynıdır. İlk beytine matla, son beytine makta, şairin adının bulunduğu beyte taç beyit, en güzel beytine ''beytü’l-kasid'' adı verilir.

Mesnevi:Beyit sayısı sınırsızdır. Konu sınırlaması yoktur. Genellikle savaş, aşk, tarihi olaylar, dinî olaylar gibi konular işlenir. Her beyiti kendi arasında kafiyelidir. Uyak düzeni aa, bb, cc, dd, ee… şeklinde devam eder. Beş mesneviden oluşan eserlere “hamse” denir.

Müstezat:Gazelin özel bir biçimine denir. Uzun dizelere kısa bir dize eklenerek yazılır. Uzun ve kısa dizeler gazel gibi kendi aralarında uyaklanır. Kısa dizelere “ziyade” adı verilir.

Kıt’a:Genellikle iki beyitten oluşur. 9-10 beyte kadar yazılanları da vardır. Matla ve mahlas beyti yoktur.“xa, xa, xa…” biçiminde örgülenir. Felsefî, tasavvufî bir fikir, bir hayat görüşü, bir nükte, bir kişiyi övme ya da yerme,bir olayın tarihi kıtanın konusu olabilir.

-Dörtlüklerle kurulan nazım biçimleri

Rubai:Tek dörtlükten oluşur.“aaxa” biçiminde örgülenir. Aruzun belli kalıplarıyla yazılır. Hayatın anlamı ve hayat felsefesi, dünyanın nimetlerinden yararlanma ve ölüm gibi konular işlenir. İran edebiyatına ait bir türdür.

Tuyuğ:Divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı bir nazım şeklidir.“aaxa” biçiminde örgülenir.Tek dörtlükten oluşur. Felsefi konular işlenir. Mahlas kullanılmaz.

Şarkı:Besteyle okunmak için yazılır. Dörtlük sayısı 3 ile 5 arasında değişir. Birinci dörtlükte 2. ve 4. dizeler diğer dörtlüklerde 4. dizeler aynen tekrarlanır. Buna nakarat denir. Türklerin divan edebiyatına kazandırdığı bir türdür. Aşk, sevgi, günlük hayat gibi konular işlenir. Halk deyişlerine ve söyleyişlerine yer verilir.

Murabba: Dört dizelik kıtalardan oluşur. Dörtlük sayısı 3-7 arasında değişir. Her konuda yazılır, “aaaa, bbba, ccca…” biçiminde örgülenir.

-Bentlerle kurulan nazım biçimleri

Terkib-i bent: Bentlerle kurulmuş olan bir nazım şeklidir. Her bent 7 ile 10 beyitten oluşur. Bent sayısı 5 ile 15 arasındadır. Bentleri birbirine bağlayan beyitlere “vasıta beyti” denir. Şairin toplumsal ve felsefi konulardaki düşünceleri konu olarak işlenir.

Terci-i bent: Terkib-i bente benzer. Yalnız burada bentler arasındaki vasıta beyti aynen tekrarlanır. Konu olarak daha çok Allah’ın kudreti, kâinatın sırları ve kainatın zıtlıkları gibi konulara yer verilir.

Musammat: Bentlerden kurulu nazım biçimlerine (murabba, muhammes, müseddes, müsebba, müsemmem, mütessa, muaşşer, terbi, tahmis, taşdir, tesdis, tesbi, tesmin, tes-i, taşir, terkib-i bend ve terci-i bend) verilen genel addır.

e)Batı Edebiyatından Alınan Nazım Biçimleri

Sone: 14 dizeden oluşur ve daha çok lirik konular işlenir. Kafiye örgüsü şöyledir: “abba abba ccd ede” Her türlü konu işlenebilir. Son dize, duygu yönünden en baskın dizedir. Edebiyatımıza Servet-i Fünun Dönemi'nde Fransız edebiyatı etkisiyle geçmiştir.

Terza-rima: Üçer mısralık bentlerle yazılmış bir nazım şeklidir. Bent sayısı belirsizdir. Tek bir mısra ile sona erer. Kafiye şeması şöyledir: aba bcb cdc ded e.

Triyole: 10 dizeden oluşur. Önce iki mısralı kısım, sonra dörder mısralı iki kısım gelir. Birinci kısmın ilk mısrası birinci dörtlüğün sonunda, yine birinci kısmın ikinci mısrası ikinci dörtlüğün sonunda tekrarlanır, “ab aaaa bbbb” biçiminde örgülenir.

3)Nazım Türleri

a)Aşık Edebiyatı Nazım Türleri

Güzelleme: Doğa güzelliklerini anlatmak ya da kadın, at gibi sevilen varlıkları övmek için yazılan şiirlerdir.

Taşlama: Bir kimseyi yermek ya da toplumun bozuk yönlerini eleştirmek amacıyla yazılan şiirlerdir.

Koçaklama: Coşkun ve yiğitçe bir üslupla savaş ve dövüşleri anlatan şiirlerdir.                             

Ağıt: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan acıları anlatmak amacıyla söylenen şiirlerdir.

b) Tekke ve Tasavvuf Edebiyatı Nazım Türleri

İlahi: Herhangi bir tarikatın izini taşımaksızın Al­lah'ı öven şiirlere denir. Daima özel bir ezgi ile söylenir.Divan şiirindeki tevhit ve münacaatın Halk edebiyatındaki karşılığıdır. En ünlü şairi Yunus Emre'dir.Değişik tarikatlara göre “deme, nefes, âyin” gibi adlar alır. Şekil olarak koşma biçimindedir Son dörtlükte şairin adı veya mahlası geçer. Genelde 7’li hece ölçüsü kullanılır. Bazı ilahilerde aruz vezni kullanılmıştır.

Nefes: Bektaşî şairlerinin yazdıkları tasavvufî şiirlerdir.Nefeslerde genellikle tasavvuftaki vahdet-i vücut (varlığı birliği) kavramı anlatılır. Bunun yanı sıra Hz.Muhammet ve Hz.Ali için övgüler de söylenir.

Nutuk: Nutuklar, tarikat büyüklerinin tarikata yeni giren dervişlere tarikat kurallarını öğretmek amacıyla söyledikleri şiirlerdir. Belli usullerde ezgili söylenir. Biçim olarak koşma ve semaî nazım biçimiyle yazılır.

Devriye: Tasavvuf felsefesindeki inanca göre insanlar Tanrı katında yeryüzüne görüntülerle inerler. Önce taş toprak, sonra bitki, sonra hayvan, en son olarak da insan olarak görünür ve yine son durak olan Tanrıya dönerler. Konu olarak bu inancı işleyen şiirlere devriye denir. Devriyeler koşma nazım biçimiyle yazılır uzun olur. Ezgili söylenir. Öğretici şiirlerdir.

Şathiye: Tasavvufla ilgili kavramları Tanrı ile şakalaşır gibi işleyen şiir türüdür. Biçim olarak koşma ve semaî nazım biçimi ile yazılır. Dini ve tasavvufi halk şiirinde genel olarak mizahi manzumelere şathiye adı verilir.

c)Divan Edebiyatı Nazım Türleri

Tevhid: Allah’ın birliğini ve yüceliğini anlatan şiirlere denir. Genellikle kaside biçiminde yazılır.

Methiye: Bir kimseyi övmek için yazılan eserlere denir.Önemli devlet adamlarına ve ulu kimselere yazılır.

Mersiye: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak için ölüyü över nitelikte yazılan manzum eserlerdir.

Fahriye: Şairin kendi üstünlük ve erdemlerini anlattığı şiirlere denir. Şair sanatkârane bir gururla şiir ve şairliğini över.

Münacat: Allah’a yapılan yalvarış ve yakarışları anlatan şiirlere denir.

Na’t: Hz.Peygamberi övmek ve ona yalvarıp şefaat dilemek amacıyla yazılan şiirlere denir. Konusu Hz peygamberin mucizeleri, risalesi, hicret olayı vs olabilir.